Ο Ελληνισμός στις ΗΠΑ

του Ι.Μότση

Η παρουσία Ελλήνων στις Η.Π.Α. χρονολογείται από τις αρχές του 16ου αιώνα. Τον Απρίλιο του 1528 κατέπλευσε σε λιμάνι της Φλώριδας ως μέλος της εξερευνητικής αποστολής του Ισπανού Αλβάρ Νιούνεζ Καμπέζα ντε Βάσκα ένας Ελληνας με το όνομα Θεόδωρος ή Διόδωρος. Αργότερα ο Κεφαλλονίτης Απόστολος Βαλαριανός ή Φωκάς, γνωστός μεταξύ των Ιταλο-Ισπανών ως σενιόρ ντε Φούκα, ανακάλυψε πρώτος τα στενά μεταξύ της πολιτείας Ουάσιγκτων (δυτικές ΗΠΑ) και του Βανκούβερ στα οποία έδωσε τ' όνομά του που παραμένει ως σήμερα - ισθμός ντε Φούκα. Θά 'ταν ίσως παράλειψη να μην αναφερθεί εδώ ο μύθος του Χριστόφορου Κολόμβου, σύμφωνα με τον οποίο ο Χρισοφορος Κολόμβος δεν ήταν Ιταλός αλλά Βυζαντινός ευπατρίδης του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Δίσπατος. . . .

Τό 1767 ο Σκωτσέζος γιατρός Αντριου Τερνμπούλ δημιούργησε, πρός τιμήν της Σμυρνιώτισας συζύγου του, ένα μικρό οικισμό στην Φλώριδα τον οποόι απεκάλεσε Νέα Σμύρνη. Ο πυρήνας του οικισμού αυτού ήταν 40 ελληνικές οικογένειες από την Μικρά Ασία που αριθμουσαν 200 περίπου άτομα. Αργότερα, ένας απόγονος των πρώτων αυτών Ελλήνων μεταναστών, ο επιχειρηματίας Ιωάννης Γιαννόπουλος έκτισε το πρώτο σχολικό κτίριο στην πόλη του Αγίου Αυγουστίνου της Φλώριδας το οποίο διατηρείται μέχρι σήμερα.
Μεταξύ του 16ου και 19ου αιώνα τα στοιχεία για τους Ελληνες μετανάστες στις ΗΠΑ βασίζονται περισσότερο στην παράδοση και τον μύθο. Για το ανωτέρω διάστημα αναφέρονται ονόματα όπως των Καβάσαλη, Συριάνη, Μουσάλα και Καλβοκορέση, ναυτικών που διακρίθηκαν για την γενναιότητά τους πολεμώντας με το αμερικανό ναυτικό, καθώς επίσης των Ζάζου, καθηγητή φιλολογίας σε αμερικανικά κολλέγια και Αποστολίδη, ο οποίος δίδαξε ελληνικά στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Στατιστική Υπηρεσίας των ΗΠΑ από το 1820 μέχρι και το 1870 μόνο 100 περίπου Ελληνες μετανάστευσαν στην Αμερική. Μεταξύ του 1870 και 1890 ο αριθμός τους ξεπέρασε τις 2, 5 χιλιάδες και τελικά στην δεκαετία 1890-1900 περίπου 16000 Ελληνες μετανάστευσαν στις ΗΠΑ.
Με την είσοδο στον εικοστό αιώνα ξεκινά ουσιαστικά και η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ. Στη δεκαετία 1901-1910 περίπου 170. 000 Ελληνες μετανάστευσαν στις ΗΠΑ και περισσότεροι από 170. 000 προστέθηκαν στην δεκαετία 1910-1920. Το μεταναστευτικό αυτό ρεύμα ανέκοψαν οι περίφημοι περιοριστικοί νόμοι quotalaws που θέσπισε το αμερικανικό Κογκρέσσο το 1921 και το 1924. Μόνο με την λήξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου επετράπη και πάλι η ελεύθερη -με πρόσκληση- είσοδος Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική η οποία κατέληξε στην άφιξη 60. 000 περίπου Ελλήνων στις ΗΠΑ μεταξύ 1946-1960. Στα επίσημα αυτά στοιχεία δεν συμπεριλαμβάνεται η λαθρομετανάστευση, Ελληνες που αψηφώντας τους κινδύνους, τις δυσκολίες και τους φόβους πήδηξαν από ελλιμενισμένα καράβια, ή πέρασαν από τις γειτονικές χώρες τα σύνορα των ΗΠΑ.
Σήμερα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία των ΗΠΑ (απογραφή 1980) ζουν στις ΗΠΑ 985. 856 ελληνικής καταγωγής άτομα. Ο πραγματικός, όμως, αριθμός των ομογενών στις ΗΠΑ κυμαίνεται μεταξύ 1. 400. 000 και 1. 6000. 000. Σ' αυτούς συμπεριλαμβάνονται ομογενείς από όλες τις κοιτίδες του Ελληνισμού (Κύπρος, Μ. Ασία, Πόντος, Β. Ηπειρος) και τις ιστορικές παροικίες της Αιγύπτου, της Ρουμανίας κ. λ. π.
To 1922 ιδρύθηκε από δύο ομογενείς επιχειρηματίες στην Ατλάντα της πολιτείας Τζώρτζια η πρώτη Παναμερικανική Ενωση των ομογενών η AHEPA - Aμερικανο-Ελληνικός Μορφωτικός Προοδευτικός Σύνδεσμος της οποίας οι αρχικοί σκοποί ήταν η προώθηση μεταξύ των Ελλήνων μεταναστών των ιδεωδών της Αμερικανικής Δημοκρατίας και η μετεξέλιξή τους σε "καλούς" Αμερικανούς πολίτες.
Σαν αντίδραση στην δημιουργία της AHEPA δημιουργήθηκε το 1923 στο Πίτσμπουργκ της Πενσυλβάνιας η GAPA - Ελληνο-Αμερικανικός Προοδευτικός Σύνδεσμος με σκοπό την τήρηση της Ελληνικής Ορθοδοξίας, την διάσωση των ελληνικών εθίμων και την καλλιέργεια των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας. Η διαμάχη των δύο ανωτέρω οργανώσεων ήταν έντονη και υποχώρησε με την κήρυξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και την επίθεση του Αξονα στην Ελλάδα.
Πολύ σημαντικό παράγοντα για την διαμόρφωση των πραγμάτων στην ελληνική ομογένεια των ΗΠΑ αποτελεί η Ορθόδοξη Εκκλησία. Μέχρι και το 1908 η Ορθοδοξία των Ελλήνων της Αμερικής τελούσε υπό την επίβλεψη του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης οπότε με σχετικό πατριαρχικό διάταγμα εντάχθηκε στην εποπτεία της Αρχιερατικής Συνόδου των Αθηνών. Επακολούθησε έντονη διαμάχη και το Πατριαρχείο απέσετειλε στις ΗΠΑ τον Μητροπολίτη Μελέτιο Μεταξάκη για την ανάλυση και αξιολόγηση των προβλημάτων και της κατάστασης της Ελληνικής Ορθοδοξίας στις ΗΠΑ. Ο Μελέτιος Μεταξάκης, όταν εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης τον Μάρτιο του 1922, δημιούργησε με σχετικό βούλευμά του την Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής με έδρα την Ν. Υόρκη, ανεξάρτητης της Συνόδου των Αθηνών, υπό την εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και με Αρχιεπίσκοπο τον Αθηναγόρα, ο οποίος εξελέγη το 1948 Οικουμενικός Πατριάρχης. Ο διαδεχθείς τον Αθηναγόρα στον Αρχιεπισκοπή Αμερικής Αρχιεπίσκοπος Μιχαήλ κατέστησε την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Εκκλησιών και δημιούργησε την Ελληνική Ορθόδοξη Νεολαία την GOYA. Τον Μιχαήλ διαδέχθηκε ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος.
Η πρώτη Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία κτίσθηκε στη Νέα Ορλεάνη της Λουιζιάνα την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Στο διάστημα 1890-1910 κτίσθηκαν πολλές εκκλησίες με έξοδα των μεταναστών, οπως στην πόλη Λόουελ της Μασσαχουσέτης το 1892, στην Φιλαδέλφεια της Πενσυλβάνια το 1901, στο Μπίρμινχαμ της Αλαμπάμα το 1902 και στην Βοστώνη το 1904. Σήμερα δε η Ορθόδοξη Εκκλησία στις ΗΠΑ αριθμεί πάνω από 400 εκκλησίες.

Οι Ελληνες της Αμερικής έχουν εκπαιδευτεί κάτω από την πίεση της φιλοσοφίας της αφομοίωσης η οποία στόχευε στη δημιουργία μιας καινούργιας και μοναδικής φυλής που θα αναδύονταν από τις διάφορες και διαφορετικές κοινωνικές και πολιτιστικές ομάδες. Η αντίληψη αυτή αν και δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα κατάφερε εν τούτοις από τις αρχες του 1900 που πρωτοεμφανίστηκε να επηρεάσει βασικούς φορείς κοινωνικοποίησης (π. χ. την οικογένεια και το σχολείο) στην κατεύθυνση της δημιουργίας μιας κοινωνικής και πολιτιστικής ομοιογένειας και του εξαμερικανισμού και της επανακοινωνικοποίησης των μεταναστών κυρίως από τις χώρες της Νότιας και αντολικής Ευρώπης οι οποίοι και θεωρούντα από τους Αγγλοσάξωνες πολιτιστικά κατώτερες ομάδες. Αυτή η φιλοσοφία της αφομοίωσης εδώ και μερικά χρόνια έχει αντικατασταθεί ως ένα βαθμό από την φιλοσοφία του πολιτιστικού πλουραλισμού. Η εξέλιξη όμως αυτή δεν είχε τις επιδράσεις της στην εκπαίδευση των Ελλήνων της Αμερικής η οποία εξακολουθεί να καθορίζεται από την φιλοσοφία της αφομοίωσης.
Σύμφωνα με την φιλοσοφία της αφομοίωσης τα εκπαιδευτικά συστήματα πρέπει να στοχεύουν στην αφομοίωση των παιδιών των μεταναστών με ταυτόχρονη προβολή της "κατωτερότητας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς". Οι στόχοι αυτοί ενισχύονταν από την απαγόρευση της χρήσης άλλης γλώσσας εκτός από την αγγλική ως μέσου διδασκαλίας.
Η φιλοσοφία του πολιτιστικού πλουραλισμού στηριζόταν στην διαπίστωση πως οι διάφορες πολιτιστικές ομάδες της αμερικάνικης κοινωνίας θα μπορούσαν να διατηρήσουν την ταυτότητά τους συνυπάρχοντας σ' ένα σύστημα αμοιβαίας υποστήριξης. Ο πολιτιστικός πλουραλισμός άρχισε να κατακτά έδαφος και να εκτοπίζει την φιλοσοφία της αφομοίωσης την δεκαετία του 1970 οπότε και εμφανίστηκαν τα διάφορα πολιτιστικά κινήματα των μειονοτήτων στις ΗΠΑ. Κατά την διάρκεια αυτής της δεκαετίας ψηφίστηκαν νόμοι για τις Μελέτες Πολιτιστικής Κληρονομιάς των εθνοτήτων και την Δίγλωσση Εκπαίδευση, η οποία περιελάμβανε την γλώσσα και τα πολιτιστικά προγράμματα στα δημόσια σχολεία. Η νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε ενίσχυσε στον τομέα της εκπαίδευσης την διαπολιτισμική παιδεία, η οποία απορρίπτει την άποψη ότι τα σχολεία επιδιώκουν να εξαφανίσουν τις πολιτιστικές διαφορές και υιοθετεί την θέση οτι η πολιτιστική ανομοιογένεια πρέπει να διατηρηθεί με προσοχή και να επεκταθεί διδάσκοντας αξίες, οι οποίες υποστηρίζουν την πολιτιστική ανομοιογένεια και την μοναδικότητα του ατόμου.
Η πρώιμη ελληνοαμερικανική εκπαίδευση άρχισε να αναπτύσσεται από τις εκκλησιαστικές Κοινότητες πρώτα, κάτω από την φιλοσοφία της αφομοίωσης και της πολιτιστικής κατωτερότητας του Ελληνα μετανάστη. Μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα οι Ελληνες μετανάστες απέδιδαν μεγαλύτερη σημασία στην συγχώνευσή τους στο κύριο ρεύμα της αμερικανικής κοινωνίας, υιοθετώντας την αξία των δογμάτων της αφομοίωσης και του εξαμερικανισμού, παρά στην οργάνωση της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης στα πλαίσια διατήρησης της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Αρνητικές επίσης επιδράσεις στην ελληνόγλωσση εκπαίδευση είχε η ίδρυση το 1950 της GOYA η οποία καθιέρωνε τα αγγλικά σαν επίσημη γλώσσα της, καθώς επίσης η διακήρυξη από τον Αρχιεπίσκοπο κατά την διάρκεια της Συνόδου Κληρικο-λαικών το 1970 ότι τα αγγλικά μπορούσαν να χρησιμοποιούνται στην λειτουργία της Εκκλησίας, κάτι που εξαρτιόταν από την κρίση του τοπικού ιερέα. Η AHEPA από την άλλη πλευρά προσανατολισμένη στον εξαμερικανισμό των Ελλήνων στις ΗΠΑ δύσκολα μπορούσε να αποδεχθεί τον πολιτιστικό πλουραλισμό στην εκπαίδευση των ελληνοπαίδων στις ΗΠΑ και να συνδράμει αποτελεσματικά στην καλύτερη οργάνωση της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης. Η GAPA τέλος αποδυνατισμένη από την διαμάχη της με την AHEPA μέσα σ'ένα περιβάλλον κυριαρχούμενο από την φιλοσοφία της αφομοίωσης, ακόμη και μετά την εμφάνιση του πολιτιστικού πλουραλισμού , δεν ήταν σε θέση να συνδράμει κι αυτή στην καλύτερη οργάνωση της ελληνογλωσσης εκπαίδευσης.
Ο Νόμος της Δίγλωσσης Εκπαίδευσης του 1965 παρείχε την νομική βάση της μόρφωσης των νέων στην γλώσσα τους και στον πολιτισμό τους, ενισχύοντας μ'αυτόν τον τρόπο την πολιτιστική ανομοιογένεια στην σχολική πράξη. Με καινούργιες ομοσπονδιακές οδηγίες οι πολιτείες και τα σχολεία υποχρεώνονται να παρέχουν δίγλωσση διδασκαλία στούς μαθητές τους. Με τους ανωτέρω νόμους ήκμασαν σχολεία που απευθύνονταν στις ανάγκες των Ελλήνων της Αμερικής. Τα σχολεία αυτά, βασικά δημόσια, συγκεντρωμένα σε περιοχές όπου υπάρχει συγκεντρωμένος ελληνικός πληθυσμός πρόσφεραν διδασκαλία στα ελληνικά ενώ τα αγγλικά διδάσκονταν ως δεύτερη γλώσσα